Dziedziczenie firmy rodzinnej to ważny temat dla większości polskich przedsiębiorców. Ponad 90% z nich chce przekazać swoją firmę następcom, by kontynuowali rozpoczętą przez nich działalność. Polskie prawo umożliwia przekazanie firm rodzinnych następnemu pokoleniu w przypadku właścicieli prowadzących firmy w formie spółki prawa handlowego (pod warunkiem wprowadzenia specjalnych postanowień do umowy spółki). Dużo trudniej to zrobić w sytuacji, gdy biznes prowadzony jest w formie jednoosobowej działalności gospodarczej lub spółki cywilnej.

Zanim przejdziemy do omówienia każdego z tych przypadków, przyjrzyjmy się rodzajom dziedziczenia przewidzianym w polskim prawie.

W Polsce, zgodnie z kodeksem cywilnym, można dziedziczyć na podstawie ustawy (tzw. dziedziczenie ustawowe) lub też na podstawie testamentu (tzw. dziedziczenie testamentowe). Oba sposoby dziedziczenia różnią się między sobą, dlatego też w pierwszej kolejności wyjaśnimy różnice między nimi.

Dziedziczenie testamentowe

Polega na tym, że spadkodawca – w interesującym nas przypadku: właściciel firmy rodzinnej – sam decyduje, jak rozporządzi swoim majątkiem. Może jasno określić, czy wszystkie dzieci zostaną spadkobiercami, czy też tylko niektóre z nich. Może też przekazać spadek lub część majątku wybranej przez siebie osobie, choćby nawet była zupełnie z nim niespokrewniona.

Warto zauważyć, że testament może sporządzić tylko jedna osoba, co oznacza, że nie ma możliwości, by sporządziło go wspólnie małżeństwo lub partnerzy pozostający w związku nieformalnym. Najlepszym rozwiązaniem jest scenariusz, gdy każdy z małżonków (partnerów) ma swój testament i tym samym zabezpiecza drugą osobę.

Rodzaje testamentów:

• własnoręczny, czyli napisany samodzielnie od początku do końca, a nie wydrukowany i tylko podpisany (taki testament jest nieważny),
• notarialny – sporządzany przez notariusza,
• urzędowy – sporządzany w obecności urzędnika (np. wójta lub burmistrza) oraz dwóch pełnoletnich świadków.

Sytuacją szczególną jest sporządzenie testamentu ustnego, gdy – z uwagi na okoliczności, zwłaszcza nagłe zagrożenie życia – nie można zachować formy testamentu pisemnego. Aby testament taki był ważny, wymagana jest obecność trzech pełnoletnich świadków, którzy potwierdzą go ustnie lub pisemnie.

W praktyce rekomenduje się sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego.

Kto może dziedziczyć majątek na podstawie testamentu?

Dziedziczyć na podstawie testamentu może w zasadzie każdy – zarówno osoba fizyczna jak i prawna. Wiążąca jest w tym przypadku jedynie wola właściciela firmy, ponieważ to on decyduje, komu i w jakiej części przypadnie majątek po jego śmierci. W sytuacji, gdy przedsiębiorca powoła do spadku kilka osób wówczas dziedziczą oni w częściach równych.

Przedsiębiorca – spadkodawca może także skorzystać z instytucji zapisu w testamencie i w ten sposób przekazać określonej osobie nie udział w spadku tylko konkretne aktywo (np. samochód, pieniądze na lokacie, prawo do czynszu z wynajmowanego lokalu itp.).

Dziedziczenie ustawowe

Jak sama nazwa wskazuje, w tym przypadku proces dziedziczenia regulowany jest ściśle przez ustawodawcę, a nie przez spadkodawcę.

Kiedy więc zachodzi konieczność, by majątek podlegał dziedziczeniu ustawowemu?

• Jeżeli po śmierci właściciela firmy okazuje się, że nie sporządził on testamentu.
• Gdy testament określa sposób dziedziczenia jedynie części majątku firmy.
• Jeżeli testament został sporządzony, ale spadkobiercy, którzy nie zostali powołani do dziedziczenia skutecznie go podważyli. Oznacza to nieważność testamentu.
• Gdy spadkodawca sporządził testament, ale wszyscy spadkobiercy zdecydowali się odrzucić spadek. W takiej sytuacji również dochodzi do dziedziczenia ustawowego części lub całości majątku.

Kto może dziedziczyć na mocy ustawy?

W przypadku dziedziczenia ustawowego spadkobierców wskazują przepisy kodeksu cywilnego.  Spadek przypada (wg kolejności) dzieciom i małżonkowi, ewentualnie wnukom, gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, a następnie dalszym członkom rodziny (rodzicom, rodzeństwu, dzieciom i wnukom rodzeństwa itd.).

Dziedziczenie testamentowe a ustawowe – różnice

Podstawowa różnica polega na tym, iż w przypadku sporządzenia testamentu przedsiębiorca ma pełną kontrolę nad tym, komu i jaką część majątku pozostawia. Ma to znaczenie, ponieważ w sytuacji śmierci przedsiębiorcy, który nie pozostawił testamentu, nie jesteśmy w stanie z wyprzedzeniem wskazać spadkobierców. Ich krąg zostanie określony dopiero w dniu śmierci spadkodawcy. Kolejnym problemem jest dział spadku. W przypadku braku jednomyślności wśród spadkobierców ustawowych, podział spadku, w tym decyzja, komu przypadnie firma, będzie zależeć od sędziego sądu spadkowego.

Dlaczego przekazywać firmę rodzinną spadkobiercy, który nie ma woli i/lub kompetencji, aby się nią zająć? Czy sąd zna spadkobierców i będzie w stanie dobrze rozporządzić majątkiem zmarłego?

Dziedziczenie firmy

Polskie prawo dopuszcza różne możliwości dziedziczenia przedsiębiorstwa, w zależności od tego, w jakiej formie jest ono prowadzone.

Spółka prawa handlowego: spółka jawna, sp. partnerska, sp. komandytowa, spółka komandytowo – akcyjna, spółka sp. z o.o., spółka akcyjna.

W przypadku spółki prawa handlowego, zasady dziedziczenia udziałów określają przepisy Kodeksu Spółek Handlowych. Kodeks rozróżnia:

• przepisy ogólne, na podstawie których spadkobiercy dziedziczą udziały;
• przepisy zindywidualizowane, które stanowią, że zasady przejmowania udziałów wynikają z umowy spółki i nie muszą opierać się na dziedziczeniu.

Wprowadzając do umowy spółki postanowienia indywidualne warto pamiętać o ograniczeniach w tym zakresie przewidzianych dla spółek partnerskich i dla spółek akcyjnych.

Zarząd spółki dokonuje zgłoszenia nowego wspólnika do KRS.

Inaczej rzecz się ma w przypadku spółki cywilnej oraz firmy prowadzonej w formie jednoosobowej działalności gospodarczej. W tej sytuacji, aby ułatwić proces dziedziczenia firmy, należy podjąć odpowiednie kroki jeszcze za życia przedsiębiorcy.

Spółka cywilna w spadku

Spółka cywilna jest spółką osobową prawa cywilnego, a nie prawa handlowego, co oznacza, że w przypadku śmierci jednego ze wspólników jego spadkobiercy nie wchodzą automatycznie do spółki w miejsce zmarłego przedsiębiorcy. Pozostali wspólnicy mają jedynie obowiązek spłacenia wkładu zmarłego wspólnika. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy w umowie spółki znajduje się odpowiednie postanowienie, który stanowi, że spadkobiercy wspólnika mają dziedziczyć udziały w firmie.

Niestety, takiego postanowienia nie można wprowadzić do umowy dopiero po śmierci wspólnika, a brak tej klauzuli powoduje, że umowa spółki cywilnej ulega rozwiązaniu. Warto więc zawczasu zadbać o odpowiednie uregulowanie kwestii dziedziczenia na poziomie umowy spółki.

Przedsiębiorstwo prowadzone w formie działalności gospodarczej

Do 2018 roku nie było możliwości, by przekazać spadkobiercom firmę rodzinną prowadzoną w formie działalności gospodarczej, ponieważ prawo pozwalało jedynie na przekazanie składników majątku przedsiębiorstwa. Dziedziczeniu nie podlegała ani nazwa firmy, ani numery NIP i REGON i w związku z tym członkowie rodziny nie mogli kontynuować działalności po śmierci założyciela firmy.

Zarząd sukcesyjny

Wraz z wejściem w życie ustawy o zarządzie sukcesyjnym w 2018 r., spadkobiercy mogą nadal prowadzić firmę rodzinną, ustanawiając w tym celu zarządcę sukcesyjnego. Firma staje się wówczas tzw. przedsiębiorstwem w spadku. Ustawa przewiduje, że zarządcę może również powołać przedsiębiorca za swojego życia. Cała procedura staje się wtedy prostsza. Bowiem, gdy czynią to sukcesorzy po śmierci właściciela przedsiębiorstwa, wówczas muszą powołać zarządcę sukcesyjnego zdecydowaną większością, tj. głosami spadkobierców posiadających 85% udziałów w spadku. W praktyce wymaga to niemal jednomyślności spadkobierców, o którą nie jest łatwo.

Dalsze funkcjonowanie firmy rodzinnej w formie działalności gospodarczej ułatwia bez wątpienia fakt, że w okresie sprawowania zarządu sukcesyjnego firma zachowuje swoją nazwę, numery NIP i REGON, a także ciągłość rozliczeń z pracownikami, kontrahentami oraz wierzycielami. Należy jednak pamiętać, że zgodę na dotychczasowe warunki muszą wyrazić również wierzyciele, np. banki. Ponadto, jeżeli zarządca w okresie prowadzenia firmy zaciągnie nowe zobowiązania, wówczas to spadkobiercy odpowiadają za nie swoim majątkiem, a mogą nawet nie wiedzieć, że kredyt został zaciągnięty!

Zarząd sukcesyjny nie jest sposobem na efektywną sukcesję biznesu. Jak napisał sam ustawodawca, jest to rozwiązanie tymczasowe, z którym nadal wiąże się wiele problemów. Zdecydowanie bezpieczniejsze jest uregulowanie kwestii sukcesji za życia właściciela, a nie dopiero po jego śmierci.

Sukcesja sposobem na dziedziczenie firmy rodzinnej

Z naszych doświadczeń wynika, że przedsiębiorca ma największą szansę na udane przekazanie firmy w ręce rodziny, gdy zaplanuje i przeprowadzi proces sukcesji. Właściciele firm z różnych powodów zwykle odsuwają sukcesję w czasie. A właśnie ta metoda jest najbardziej skuteczna. Udana sukcesja często warunkuje przetrwanie firmy.

I choć należy wyróżnić kilka modeli sukcesji w firmach rodzinnych, na potrzeby tego artykułu skupimy się na tych, które umożliwiają przekazanie przedsiębiorstwa w ręce rodziny.

Sukcesorem zostaje jeden lub kilku członków rodziny

W przypadku tego rozwiązania dzieci właściciela są stopniowo wdrażane do prowadzenia firmy. Dobrze przygotowany plan sukcesji obejmuje kolejne etapy przygotowań:

• nauka prowadzenia biznesu, zdobycie wiedzy o funkcjonowaniu firmy rodzinnej i jej działalności,
• przejęcie odpowiedzialności za jeden wybrany obszar firmy,
• przekazanie własności firmy, gdy dzieci przedsiębiorcy są już do tego gotowe.

Należy pamiętać, że sukcesja firmy rodzinnej jest procesem wieloetapowym. Obejmuje zagadnienia z wielu obszarów: biznesowego, prawnego, organizacyjnego, a także, nie mniej ważnego, psychologicznego. W firmie rodzinnej splatają się wszystkie powyższe aspekty tworząc unikalną, specyficzną dla danej rodziny siatkę wzajemnych połączeń i uwarunkowań. Należy docenić ich znaczenie, ponieważ im uważniej je potraktujemy, tym większe jest prawdopodobieństwo udanej sukcesji w rodzinie.

Wprowadzenie do firmy zewnętrznego menedżera

Rozwiązanie to polega na tym, iż właściciele nadal zachowują kontrolę nad firmą, ale decydują się na wprowadzenie do biznesu osoby z zewnątrz. Wówczas to właśnie zatrudniony menedżer będzie odpowiadał za zarządzanie firmą. Pozwala to na zachowanie biznesu w rękach rodziny, a zarazem umożliwia odzyskanie czasu, który może być spożytkowany przez właścicieli w innych obszarach.

Niezależnie od wybranego modelu sukcesyjnego należy pamiętać, że jest to proces wymagający czasu. Im wcześniej właściciel zdecyduje się na jego zaplanowanie i wdrożenie, tym lepsze efekty osiągnie.

Podsumowanie – dziedziczenie firmy rodzinnej

Jesteś właścicielem firmy rodzinnej i zależy Ci na tym, by pozostała ona w rodzinie? Najlepiej zrobisz, gdy zaplanujesz proces przekazania firmy dużo wcześniej. Im wcześniej to uczynisz, tym większą będziesz miał kontrolę w tym zakresie. Kontrolę zapewni Ci:

• dobór bezpiecznej formy prawnej
• odpowiednie postanowienia sukcesyjne w umowie spółki
• optymalna organizacja biznesu służąca ochronie najbardziej wartościowego majątku
• sporządzenie testamentu oraz
• przygotowanie sukcesorów i pozostałych interesariuszy na moment zmiany warty
• zagwarantowanie dożywotniego zabezpieczenia finansowego dla twórcy biznesu.

To są wymierne korzyści z profesjonalnie przeprowadzonej sukcesji.

Wszyscy, którzy wraz z nami przeszli przez ten proces mówią, że było warto! Chcesz porozmawiać na temat swoich planów na przyszłość? Zapraszamy.